بررسی و مقایسه ی طرح واره های تصویری ِ غزلیات سعدی و حافظ

زبان شناسی شناختی به ارتباط میان زبان، ذهن و تجربیات فیزیکی- اجتماعی انسان می پردازد و به عنوان رویکردی معنابنیاد مجموعه ای از نظریات را شامل می شود که استعاره ی مفهومی و طرح واره ی تصویری از مهم ترین آن هاست. استعاره ی مفهومی به معنای ادراک مفهوم عینی یک پدیده از حوزه ی «مبدأ» و انتقال آن به یک مفهوم ذهنی در حوزه ی «مقصد» است و به عناصر و عوامل پیوند میان این دو حوزه، «نگاشت» می گویند. نگاشت یا انطباق میان دو حوزه ی مبدأ و مقصد به کمک طرح واره های تصویری انجام می گیرد که جانسون در کتاب بدن در ذهن در سال 1987 به شکلی گسترده به آن پرداخت. طرح واره های تصویری، ساخت های مفهومیِ بنیادین و انتزاعی در ذهن هستند که بر اساس تجربیات و فعالیت های بدنی در حین تعامل یا مشاهده ی جهان اطراف حاصل می شوند و مهم ترین تقسیم بندی طرح واره ها به سه گروه: طرح واره ی حجمی، طرح-واره ی حرکتی، طرح واره ی قدرتی می باشد. این رساله به بررسی و مقایسه ی این سه طرح واره در یک چهارم از غزلیات سعدی و حافظ پرداخته است و چون در این دیدگاه، زبان وسیله ی شناخت است،کوشیده تا با بررسی چگونگی کاربرد این طرح واره ها، به شناخت بهتری از شخصیت فردی و اجتماعی این دو شاعر دست یابد. طرح واره ی حجمی، از بودنِ مفهومی، درونِ مفهومی دیگر سخن می گوید و طرح واره ی حرکتی، برای مفاهیم، حرکت، مسیر، مبدأ و مقصد در نظر می گیرد و طرح واره ی قدرتی، برای بیان موانع و مشکلات مسیر حرکت کاربرد دارد. مهم ترین دستاوردهای شناختی این پژوهش عبارتند از : 1. طرح واره ی حجمی مرتبط با واژه ی «چشم» بیانگر آن است که نوع نگاه و شخصیّت سعدی و حافظ در دو قطب متضاد جای می گیرند. نگاه حافظ بیانگر شخصیّت درون گرا، شهودی، احساسی و دریافت گر اوست و نگاه سعدی گویای شخصیّت برون گرا، احساسی، متفکّر و قضاوت گر او. 2.طرح واره ی حجمی مرتبط با واژه ی «سر» بیانگر آن است که عشق سعدی به خاطر شدت و حدت آن، به قلمرو «عشق پرشور» تعلق دارد و عشق حافظ به خاطر تداوم آن، به «عشق رفاقتی» نزدیک است. قرار داشتن مفهوم عشق در حجم «سر» نیز بیانگر تضاد دیرینه ی عقل و عشق و نمادی از مبارزه ی مردم و طبقه ی حاکم می باشد. 3. طرح واره ی حجمی مرتبط با واژه ی «دل» بیانگر آن است که در غزلیات سعدی، فضای آفاقی بر حجم دل حاکم است و در غزلیات حافظ فضای انفسی غلبه دارد. 4. با توجه به طرح واره های حرکت عمودی و چرخشی می توان گفت که معشوق حافظ در شعر او جایگاهی بلندتر از معشوق سعدی دارد و نیز مفهوم انتزاعی زمان در شعر حافظ حرکتی دایره وار دارد و در شعر سعدی حرکتی مارپیچ. 5. در حوزه ی طرح واره ی قدرتی، ظلم و ستم معشوق و مانع انگیزی او مطرح شده است که می توان آن را بیان نمادین ظلم و ستم پادشاهان بر مردم دانست.